RWRD8TO. Sözcük, dilin anlamlı en küçük parçasıdır. Sözcüğü meydana getiren ise belli bir harf kalıbına girmiş seslerdir. Ses bilgisi, ünlü harfler, ünsüz harfler, ünlü uyumları, büyük ünlü uyumu, küçük ünlü uyumu, ses olayları, ünsüz sertleşmesi, ünsüz yumuşaması, ses düşmesi. 5. Sınıf Ses Bilgisi Konu Anlatımı, Ses Bilgisi Konu Anlatımı, 5. sınıf Türkçe konu anlatımı, 5. sınıf Türkçe Ses Bilgisi ÜnlüSesli Harfler Ünsüz Sessiz Harfler Ses Olayları Ses Akciğerlerden gelen havanın ses yolunda oluşturduğu titreşimdir. Harf Seslerin yazıdaki simgeleridir. Alfabe Bir dildeki harflerin belirli bir sıraya dizilmiş hâlidir. Türkçede 8 ünlü sesli, 21 ünsüz sessiz olmak üzere toplam 29 harf vardır. ÜnlüSesli Harfler Dilimizde 8 tane ünlü harf vardır. Bu sesler ağzımızdan çıkış biçimlerine göre farklı özellikleri bulunmaktadır. Kalın harfler a , ı, o, u ince harfler e, i, ö, ü a, e, ı, i dudaklarımızın düz durumunda çıkan düz ünlülerdir. o, ö, u, ü dudaklarımızın yuvarlak durumunda çıkan yuvarlak ünlülerdir. a, e, o, ö geniş, ı, i, u, ü dar ünlülerdir. Ünlü Harflerle İlgili Temel Kurallar Türkçe sözcüklerde iki ünlü harf yan yan bulunmaz. İki ünlünün yan yana kullanıldığı sözcükler Türkçe Şiir, şair, daire, saat, tabiat… Türkçede ilk hecenin dışındaki hecelerde ”o,ö” ünlüleri bulunmaz. İlk hecenin dışında bu ünlüleri bulunduran sözcükler Türkçe Horoz, balkon, tiyatro, kamyon… Türkçede uzun ünlü yoktur. İçinde uzun ünlü bulunan sözcükleryabancı dilllerden dilimize Vâzife, câhil, millî, âşık Ünlü Uyumları Türkçede sesler bazı uyumlara göre bir araya gelir. Ünlü harflerin ”incelik – kalınlık” , ” düzlük-yuvarlaklık” , “darlık – genişlik” özellikleriyle oluşan uyuma ünlü uyumları denir. Büyük Ünlü Uyumu Kalınlık -İncelik Uyumu Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü a, ı, o,u bulunuyorsa sonraki bütün hecelerde kalın ünlü; ilk hecede ince ünlü e,i,ö,ü bulunuyorsa sonraki hecelerde de ince ünlü bulunur. Buna büyük ünlü uyumu denir. Örnek adım, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük vb. Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret vb. Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb. -gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz akşam-leyin, bakla-­gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor vb. -daş -taş eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş vb. -ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz akşamki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki vb. Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb. Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez idrak-i, meçhul-e, mentol-de, sembol-ler vb. Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın son sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helal / helalimiz, idrak / idrakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokole, saat / saate, sadakat / sa­dakati, santral / santraller vb. Küçük Ünlü Uyumu Genişlik- Darlık Uyumu Türkçede bir kelimenin ilk hecesi eğer düz bir ünlü a, e, ı, i barındırıyorsa ondan sonraki hecelerde de düz ünlü; eğer bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlüler o, ö, u, ü bulunuyorsa ondan sonra gelen hecelerde ya dar-yuvarlak u,ü ya da düz-geniş ünlüler a,e bulunmasına “Küçük Ünlü Uyumu” kuralı denir. Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardır avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur vb. Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz aktör, alkol, bandrol, daktilo, kabul, doktor, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur vb. Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar kavun-u, konsolos-luk, muzır-lık, müzik-çi, yağmur-luk vb. Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez alkol-lü, kabul-ü, bandrol-lü, saat-lik vb. -ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar bugünkü, dünkü, öbürkü vb. Ünsüz Harfler Dilimizde 21 tane ünsüz harf vardır. b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z Ünsüz Harflerle İlgili Temel Kurallar1. Türkçe sözcüklerin köküde aynı ünsüz yan bulunmaz. Örnek madde, cennet, millet, şiddet, hürriyet… Türkçe sözcüklerin ilk hecelerinde iki ünsüz yan yana bulunmaz. Örnek spor, krtem, grup, plan, tren Türkçe sözcüklerin sonunda ” b, c, d, g” ünsüzleri bulunmaz. Anlam anlam karışıklığını önlemek için ”ad, sac, hac” gibi bazı sözcüklerde bu kurala uyulmaz. Ses Olayları Sözcükler ek alırken ya da birbirleriyle birleşirken bazı ses değişmelerine uğrar. Bu değişmelere ses olayları denir. Sözcükteki ses olaylarını doğru belirleyebilmek için sözcüğün kökü bulunup ekleri ayrılmalı ve sözcükte ne gibi ses değişiklikleri olduğuna bakılmalıdır. Örnek Dolaba baktın mı? Dolap – a ”p” harfi ”b” harfine dönüşmüştür Beni reddetti. Sepet -de ”d” harfi ” t” olmuştur Ünsüz SertleşmesiÜnsüz Benzeşmesi Bir sözcükte yan yana gelen ünsüzlerin sertlik – yumuşaklık yönünden uyumlu olmaları gerekir. Sonunda sert ünsüzlerden f, s, t,k, ç, ş, h, p biri bulunan sözcüklere yumuşak ünsüzlerden c, d, g biriyle başlayan bir ek getirildiğinde eklerin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek ”ç, t, k” ye dönüşür. Bu değişmeye ünsüz sertleşmesi denir. Örnek hedef + de hedefte ilaç + da ilaçta bas + gın baskın savaş + cı savaşçı bit + gin bitkin silah + da silahta yastık + da yastıkta çorap + dan çoraptan Sayılara ,özel isimlere ve kısaltmalara gelen eklerde de ünsüz sertleşmesi kuralına uyulur. Örnek 453 + de 1453’te Murat + da Murat’ta TÜBİTAK + da TÜBİTAK’ta Ünsüz Yumuşaması Sert ünsüzlerden p, ç, t, k biriyle biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde sözcüğün sonundaki sert ünsüz yumuşar ve ” b, c, d, g, ğ” olur. Bu ses olayına ünsüz yumuşaması değişimi denir. Örnek kitap + ı kitabı topaç + ı topacı kağıt + ı kağıdı beşik + i beşiği Bazı tek heceli sözcüklerde ünsüz yumuşaması olmaz. top – u topu süt-üm sütüm tek-i teki ip-iniz ipiniz Bazı yabancı sözcülerde ünsüz yumuşaması olmaz hayat-ım hayatım millet-in milletin hukuk-u hukuku hürriyet-i hürriyeti Özel adlarda, söylerken yumuşama olur ama bu yumuşama yazarken gösterilmez. Gaziantep-in Gaziantep’in Tarık-a Tarık’a Ses Düşmesi Ünlü Düşmesi Hece Düşmesi Dilimizde ünlü düşmesi farklı nedenlerle gerçekleşir. * ikinci hecesinde dar ünlü ı, i, u, ü bulunan sözcüklerin birçoğuna ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde ikinci hecedeki dar ünlü düşer. Örnek Koyun Koynu Ömür Ömrü Hüküm Hükmü Fikir Fikri Beniz Benzi Ünsüz Düşmesi Dilimizde farklı nedenlerden dolayı ünlü düşmesi olur. Sonunda ’k’’ ünsüzü bulunan bazı sözcüklere ’-cik / cek’’ ekleri getirildiğinde sözcüğün sonundaki ’k’’ ünsüzü düşer. Örnek Çabuk -cak çabucak Bebek -cik bebecik Alçak -cık alçacık Ayak -cık ayacık Sonunda ’k’’ ünsüzü bulunan bazı sözcüklere ’-l’’ yapım eki getirildiğinde Sözcüğün sonundaki ’ k’’ ünsüzü düşer. Örnek Yüksek -l yükselmek Küçük -l küçülmek Ufak -l ufalmak Alçak -l alçalmak Ses Türemesi Ünlü Türemesi Tek heceli bazı sözcüklere ’-cık / -cik’’ eki getirildiğinde ortaya fazladan bir ünlü çıkar. Örnek Bir -cik biricik Genç -cik gencecik Öp -cük öpücük Gül -cük gülücük “m, p, r, s” ünsüzleriyle pekiştirme yapılırken bazı sözcüklerde ünlü türemesi olur. Örnek Yalnız yapayalnız Sağlam sapasağlam Gündüz güpegündüz Çevre çepeçevre Ünsüz Türemesi Dilimize Arapçadan giren bazı sözcüklerle birleşik sözcük oluştururken ünsüz türemesi olur. Örnek His etmek hissetmek Red etmek reddetmek Af olmak affolmak Hal olmak hallolmak Dilimizde bazı sözcüklere ünlüyle başlayan ek getirildiğinde ünsüz türemesi olur. Örnek Sır -ım sırrım Hak -ın hakkın His -i hissi Af -ım affım Ünlü Daralması ’a, e’’ geniş ünlülerden biriyle biten sözcüklere ’yor’’ şimdiki zaman eki getirildiğinde bu geniş ünlüler daralır ve ’ı, i, u, ü’’ ye dönüşür. Buna ünlü daralması denir. Örnek Bekle -yor bekliyor Boya -yor boyuyor Atla -yor atlıyor ’-yor’’ ekinin dışında sadece demek ve yemek eylemlerinde ’y’’ kaynaştırma harfinin etkisiyle daralma olur. Örnek De-y-en diyen ye-y-ince yiyince De-y-ecek diyecek Bu yazımızda sizlere her sene TYT sınavında her sene en az 1 tane olmak üzere sorusu hazırlanan, Türkçe bölümünün önemli konularından biri olan “Ses Bilgisi” hakkında bilgi vereceğiz. Ses Bilgisi Nedir? Ses bilgisi; bir dildeki sesleri özellikleri bakımından inceleyen bir dil bilimi koludur. Günümüz Türkçesi Ural-Altay dil ailesinin alt kollarından birisidir. Türk dilinde 8’i ünlü, 21’i ünsüz olmak üzere 29 harf vardır. Sondan eklemeli bir dildir ve kelimeler yazıldığı gibi okunur. HARFLER Ünlü Sesli Harfler Sadece ses tellerinin titreşiminden oluşan seslerdir. Okunuşları sırasında herhangi bir engele takılmazlar. Ünlü harfler kendi arasında düz, yuvarlak, kalın ve ince olmak üzere 4 gruba ayrılarak incelenir. DÜZ YUVARLAK Geniş Dar Geniş Dar KALIN a ı o u İNCE e i ö ü Ünsüz Sessiz Harfler Oluşumları sırasında bir engele takılan seslerdir; bu nedenle kendi başlarına söylenemezler, önlerine veya arkalarına bir ünlü getirilerek söylenirler. Ünsüz harfler yumuşak ve sert olmak üzere 2 gruba ayrılarak incelenir. Yumuşak Ünsüzler b ,c ,d ,g ,ğ ,j ,l ,m ,n ,r ,v , y ,z Sert Ünsüzler ç ,h ,f , k, p, s, ş, t SES OLAYLARI Ünlülerle İlgili Ses Olayları Büyük Ünlü Uyumu Kelimelerdeki ünlü harflerin kalınlık-incelik bakımında gösterdikleri uyumdur. Türkçe dilbilgisi kurallarına göre bir kelime; ilk hecesinde kalın ünlü varsa kalın ünlüyle, ince ünlü varsa ince ünlüyle devam etmelidir. Örnek kelime, cümle, bilgi, sevgi Aslen büyük ünlü uyumuna uymasına karşı günümüze gelene kadar çeşitli biçim değişikliklerine uğrayarak bu özelliğini kaybeden kelimeler de vardır. Örnek elma alma, kardeşkarındaş, anneana Küçük Ünlü Uyumu Türkçedeki kelimelerin düzlük-yuvarlık bakımından gösterdikleri uyumdur. Düzlük Uyumu Kelimenin ilk hecesinde düz ünlü a, ı, e, i varsa diğer hecede düz ünlü takip eder. Örnek defter, silgi, kitaplık OBP Nedir? OBP Nasıl Hesaplanır? Bu yazımızda "OBP Nedir?" ve "OBP Nasıl Hesaplanır?" gibi OBP hesaplama sorularına yanıt verecek, ÖSYM klavuzundan derlediğimiz bilgilerle OBP ve OBP hesaplama ile ilgili... Yuvarlaklık Uyumu Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlü o, u, ö, ü varsa diğer hecede düz ya da yuvarlak ünlü takip eder. Örnek oduncu, sokak, muhtar Ünlü Hece/Ses Düşmesi 1. Orta Hece Ünlüsünün Düşmesi Orta hecelerin vurgusuz olması sebebiyle zayıf ünsüzlerin özellikle ğ ,r ,y ,z yanındaki ünlü harflerin düşmesi durumudur. Örnek ağızı→ ağzı, burunu→ burnu, omuzu→ omzu 2. Ünlü Aşınması Bazı birleşik sözcüklerin ilk kelimesindeki ikinci hecenin düşmesi durumudur. Örnek ne için→ niçin, kahve altı→ kahvaltı, ne asıl→ nasıl Ünlü Türemesi Küçültme ekleri “-cık, -cik, -cuk, -cük” alan bazı kelimelerde ünlü türemesi olayı görülür. Örnek bir-cik→ biricik, az-cık→ azıcık, genç-cik→ gencecik Bazı pekiştirilmiş sözcüklerde de ünlü türemesi görülür. Örnek sağlam→ sapasağlam, yalnız→ yapayalnız, gündüz→ güpegündüz Ünlü Daralması Düz geniş ünlülerle -a, -e biten fiillere şimdiki zaman eki “-yor” un eklenmesiyle “-a, -e” seslerinin “-ı, -i, -u, -ü” seslerine dönüşmesi durumudur. Örnek söyle-yor→ söylüyor, bakma-yor→ bakmıyor, sevme-yor→ sevmiyor Ünlü Değişimi “Ben” ve “sen” zamirlerine yönelme hâl eklerinin -a, -e eklenmesiyle bu zamirlerde gözlemlenen değişimdir. Örnek ben-a→ bana, sen-a→ sana Ulama Ünsüz harfle biten bir kelimeden sonra ünlü harfle başlayan bir kelimenin okunmasıyla meydana gelen ses olayıdır. Örnek küçük ev, Sezen Aksu, tanık olmak Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları Ünsüz Değişimi Yumuşaması Sert ünsüzler “p, ç, t, k” harflerinden biriyle biten kelimelere sesli harfle başlayan bir ek getirildiğinde sert ünsüzlerin “b, c, d, g” ünsüzlerine dönüşmesi olayıdır. Örnek kağıt-ı→ kağıdı, çocuk-u→ çocuğu, kap-ın→ kabın -Bazı yabancı kökenli sözcüklerde bu kurala uyulmayan durumlar görülür. Örnek sanatı, devletin, hukukun -Özel adlarda ünsüz değişimi olayı görülmez. Örnek Serhat’ı, Irak’a, Gemlik’e -Tek heceli kelimelerde genellikle gözlemlenmez. Örnek toka, açı, suçu Ünsüz Sertleşmesi Sert ünsüzlerden “f, s ,t, k ,ç ,ş ,h ,p” birisiyle biten kelimelerin sonuna “c, d, g” yumuşak ünsüzlerinden birisi geldiğinde yumuşak ünsüzlerin sertleşerek “ç, t, k” ünsüzlerine dönmesi olayıdır. Örnek kebap-cı→ kebapçı, yurt-dan→ yurttan, seç-gin→ seçkin Ünsüz Düşmesi “k” ünsüzü ile biten sıfatlara “-cık, -cik” küçültme eklerinden birisinin gelmesiyle “k” sesinin düşmesi olayıdır. Örnek yumuşak-cık→ yumuşacık, minik-cik→ minicik, sıcak-cık→ sıcacık Ünsüz Türemesi Dilimize giren Arapça kökenli kelimelere sesli harfle başlayan bir ek ya da sözcük eklendiğinde sözcüğün sonundaki sessiz harfin tekrarıyla oluşan ses olayıdır. Örnek hal olmak→ hallolmak, ret etmek→ reddetmek, hak ı→ hakkı Kaynaştırma Ünsüzleri Sesli harfle biten bir kelimeye sesli harfle başlayan bir ek gelmesiyle araya “y, s, ş, n” sessiz harflerinden birisinin girmesiyle oluşan ses olayıdır. Örnek dere-i→ dereyi, dünya-a→ dünyaya, kötü-ü→ kötüyü Bu sayfayı oylayın! SES BİLGİSİ SES OLAYLARITÜM KONUSes*1-İşitme organımız tarafından algılanan titreşimlere “ses” denir.*2-Akciğerlerden gelen havanın ses yolunda oluşturduğu titreşime “ses” denir.*3-Ses, dilin işlevli en küçük yazıdaki karşılığına “harf” denir.*2-Harfler, sesleri karşılayan kullanılan tüm harflerin sıralanmış şekline “alfabe” denir.*2-Harflerin sistemli olarak yer aldığı tabloya “alfabe” denir.*3-Bir dildeki harflerin belirli bir sıraya dizilmiş bütününe “alfabe” Alfabesi*29 harften oluşur.*Türkçede sesler, ünlüler ve ünsüzler olmak üzere iki ana gruba ayrılır.*8 sesli ünlü harf a, e, ı, i, o, ö, u, ü*21 sessiz ünsüz harf b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z-BAZI GENEL KURALLAR*Türkçede ilk heceden sonraki hecelerde “o, ö” harfleri Operatör, Radyo*Türkçede kelime kökünde iki ünlü yan yana Taassup, Şair, Şiir, Fuar*Türkçe kelime kökünde aynı iki ünsüz yan yana Sıhhat*a-Kökeni Türkçe olan kelimelerin sonunda b, c, d, g ünsüzleri anlam farkını belirtmek üzere ad, od, sac gibi birkaç kelimenin yazılışında bu kurala uyulmazad isim / at binek hayvanıod ateş / ot bitkisac yassı demir / saç kıl*b-Hac, şad, yâd gibi birkaç örnek dışında, alıntı kelimelerin özgün biçimlerinin sonlarında bulunan yumuşak ünsüzler sertleştirilerek kullanılırkitap banaSen-e > sana-ÜNLÜ DÜŞMESİSesli Düşmesi Hece Düşmesi Ünlü Aşınması Ses Düşmesi*Bazı kelimelerde, ek aldıklarında ya da bileşik kelime oluşturduklarında ünlü düşmesi görülürAğız / ağzıAkıl / aklıAlın / alnıBağır / bağrımBeniz / benziBeyin / beynimizBoyun / boynuBöğür / böğrümBurun / burnuEmir / emriGeniz / genziGöğüs / göğsünGönül / gönlünüzKarın / karnıKayın / kaynı Oğul / oğluSabır / sabrı Vakıf / vakfı -Çevir- / çevrilDevir- / devrilSavur- / savrul Kavur- / kavrul Sıyır- / sıyrık Ayır- / ayrıntı Uyu- / uyku-Sarı / sararmak Oyun / oynamak Yumurta / yumurtlamakSızı / sızlamak Koku / koklamakİleri / ilerlemek-Emir / emretmek Sabır / sabretmek Kahır / kahretmek Keşif / keşfetmek-Kahve altı – Kahvaltı Pazar ertesi – Pazartesi Cuma ertesi – Cumartesi Kayın ana – Kaynana Ne asıl – Nasıl Ne için – NiçinSütlü aş – SütlaçNot “İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı” gibi sözler ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlüler düşmezİçerde > Yanlış Doğrusu > içerideDışardan > Yanlış Doğrusu > dışarıdanİlerde > Yanlış Doğrusu > ilerideŞurda > Yanlış Doğrusu > şuradaBurda > Yanlış Doğrusu > buradaOrda > Yanlış Doğrusu > oradaYukarda > Yanlış Doğrusu > yukarıdaAşağda > Yanlış Doğrusu > aşağıdaNot Ünlüyle başlayan ek aldıklarında vurgusuz orta hecesindeki dar ünlüsü düşen kelimelerle oluşturulan ikilemelerde ikinci kelimenin dar ünlüsü düşmezAğız ağızaBurun burunaKoyun koyunaOmuz omuzaDevirden devireNesilden nesileOğuldan oğulaŞehirden şehireNot “iken, idi, imiş, ise” ek eylemleri bitişik yazılırken ünlü düşmesi yaşanırGidecekti / gidecek idiYazıyormuş / yazıyor imişNot “ile” sözcüğü bitişik yazıldığı durumlarda ünlü düşmesi yaşanabilirBizimle / bizim ileArabayla / araba ile-ÜNLÜ TÜREMESİSesli Türemesi Ses Türemesi*Bazen bir sözcükle, bir ek yan yana gelirken sözcük ve eke ait olmayan bir ünlü ortaya çıkabilir. Bu olaya ünlü türemesi / azıcık Genç-cik / gencecik Dar-cık / daracıkBir-cik / biricik Gül-cük / gülücük Öp-cük / öpücükNot Pekiştirme yapılırken de ünlü türediği / yapayalnızSap-sağlam / sapasağlam-ÜNSÜZLERİN NİTELİKLERİSESSİZ HARFLERİN NİTELİKLERİ*Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz denir.*Dilimizde yirmi bir ünsüz vardırb, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z*Ünsüzler ses tellerinin titreşime uğrayıp uğramamasına göre iki gruba ayrılır1. Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlereyumuşak ötümlü, tonlu ün­süzler adı verilirb, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z2. Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzleresert ötümsüz, tonsuz ünsüzler denirç, f, h, k, p, s, ş, tSert Ünsüzler f, s, t, k, ç, ş, h, p fıstıkçı şahapSüreksiz Sert Ünsüzler k, t, ç, p ketçap- ÜNSÜZ SESSİZ UYUMU*Dilimizde sert ünsüzle biten kelimeler sert ünsüzle başlayan ekler alıraç-tı, aş-çı, bak-tım, bas-kı, çiçek-ten, düş-kün, geç-tim, ipek-çi, seç-kin, seç-ti, süt-çü*Yumuşak ünsüzle biten kelimeler ise yumuşak ünsüzle başlayan ekler alıral-dı, an-dı, bil-gi, del-gi, göz-cü, ver-di, yol-da-ÜNSÜZ BENZEŞMESİSessiz Benzeşmesi Sert Ünsüz Benzeşmesi Ünsüz Sertleşmesi*Türkçe kurallara göre; sert ünsüz bir harften fıstıkçı şahap sonra ünsüzle başlayan bir ek gelecekse, ekin başındaki ünsüz “sert ünsüze” à seçkinSus-gun à suskun Kitap-da à kitapta Toprak-dan à topraktanÇalış-dı à çalıştı Çalış-gan à çalışkanSimit-ci à simitçiKüs-dü à küstü4-de à 4’teNot Bu kurala uyulmaması aynı zamanda yazım yanlışı kabul “-cağız” ve “-gen” ekleri bu kurala > DoğruÜçgen > DoğruEK BİLGİDudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi*Türkçede "n" ünsüzü ile biten bir heceden sonra "b" ile başlayan bir hece gelmez.*Bu durumlarda dudak ünsüzlerinden "b" sesi kendisinden önceki "n" sesini "m" sesine > saklambaç Dolanbaç > dolambaç Kanbur > kamburCanbaz > cambaz Sünbül > sümbül Çarşanba > çarşambaCınbız > cımbız Çenber > çember Konposto > komposto-SERT ÜNSÜZ YUMUŞAMASISert Sessiz Yumuşaması Ünsüz Değişimi* “p,ç,t,k” harfleri ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir ek getirilirse; “p,ç,t,k” harfleri “b,c,d,g,ğ” ye / yurdu Kanat-ı / kanadı Bilek-i / bileği Renk-i / rengiGüç-ü / gücü Kitap-ı / kitabı Ağaç-a / ağaca Kap-a / kabasebep / sebebi, bant / bandı, bent / bendi, cilt / cildi, etüt / etüdü, metot / metodu, standart / standardı, ahenk / ahengi, hevenk / hevengi, kelep / kelebi,kazanç / kazancı, geçit / geçidi, başak / başağı, bıçak / bıçağıUYARI Sonlarındaki ünsüzleri yumuşamayan kelimeler de vardırAnıt / anıtıBulut / bulutuKanıt / kanıtıÖlçüt / ölçütüAhlak / ahlakınCumhuriyet / cumhuriyeteDevlet / devletiMillet / milletiEvrak / evrakıHukuk / hukukuİttifak / ittifakaPaket / paketiSepet / sepetiŞefkat / ŞefkatinizTank / tankıTaşıt / taşıtıAnlat / anlatımYanıt / yanıtıNot Tek heceli kelimelerin sonunda bulunan p, ç, t, k ünsüzleri iki ünlü arasında korunurak / akı, at / atı, bük / bükü, ek / eki, et / eti, göç / göçü, ip / ipi, kaç / kaçıncı, kök / kökü, ok / oku, ot / otu, saç / saçı, sap / sapı, suç / suçu, süt / sütü, şart / şartıUYARI Tek heceli olduğu hâlde sonlarındaki ünsüzleri yumuşayan kelimeler de vardırbut / budu, dip / dibi, gök / göğü, kap / kabı, kurt / kurdu, uç / ucu, yurt / yurduNot Özel isimlerde, bu kural, yazı dilinde / Tokat’ı-ÜNSÜZ DÜŞMESİSessiz Düşmesi Ünsüz Aşınması Ses Düşmesi* “ -k ” ile biten bazı sözcükler ek aldıklarında “ -k ” sesi düşerKüçük-cük / küçücük Yumuşak-cık / yumuşacıkYüksek-l-mek / yükselmek Alçak-l-mak / alçalmakÇabuk / çabucak Ufak / ufalmak Kalk-dır / kaldırMinik-cik / minicik Seyrek-el / seyrelmekNot Bazı bileşik sözcüklerin oluşumunda ünsüz düşmesi meydana / üsteğmenAst-teğmen / asteğmenEK Ad-daş / adaş-ÜNSÜZ TÜREMESİSessiz Türemesi Ses Türemesi*Arapçadan dilimize giren ve özgün biçimlerinde sonunda ikiz ünsüz bulunan kelimeler Türkçede tek ünsüzle kullanılır. Bu kelimeler ünlüyle başlayan ek veya yardımcı fiille kullanıldıklarında sondaki ünsüz ikizleşirHak-ı / hakkıHis-i / hissiRet-i / reddiŞer-i / şerriTıp-ı / tıbbıZam-ı / zammıZan-ı / zannıAf / affetmekHis / hissetmekZan / zannetmekHal / hallolmak Not Bileşik fiiller oluşurken ses düşmesi ya da ses türemesi yaşanıyorsa, sözcükler mutlaka bitişik HARFLERİKoruyucu Ünsüzler Y,Ş,S,N YAŞASIN*Türkçede iki ünlü yan yana gelmediği için, ünlü ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek getirileceği zaman araya kaynaştırma harfleri y,ş,s,n Su-y-u İki-ş-er Yedi-ş-erBaba-s-ı Kuzu-s-u O-n-uBu-n-a Araba-n-ınNot Kaynaştırma harflerinin iki ünlü arasında olmadan da kullanımı Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü kolun – a-ULAMA*Ünsüzle biten bir sözcükten sonra, ünlüyle başlayan bir sözcük gelmesiyle Araya virgül gelmesi halinde ulama eve gitti. Ulama yoktur.-ÜNLÜ UYUMLARIBÜYÜK ÜNLÜ UYUMU Kalınlık-İncelik*1-Bir sözcükte, ilk hecedeki ünlü harf kalın ise,diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olmalıdır.*2-Bir sözcükte, ilk hecedeki ünlü harf ince ise,diğer hecelerdeki ünlüler de ince ı, o, u > a, ı, o, u ya da e, i, ö, ü > e, i, ö, üadım, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıçTürkiye, beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzükNot *Büyük ünlü uyumuna aykırı olan Türkçe sözcükler de vardır.*Bazı Türkçe sözcükler, zamanla ses değişikliğine uğrayarak büyük ünlü uyumu dışına à Anne Karındaş à KardeşAlma à Elmakangı → hangidahi, hani, inanmak, şişmanNot Alıntı yabancı dillerden dilimize giren sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmazahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret, telefon, sinema, şikayet, mektup, istasyonNot Bitişik yazılan birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmazaçıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeliNot Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu “-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor” ekleri büyük ünlü uyumuna uymazakşam-leyin, bakla-gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor “-daş -taş” eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymazdin-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş “-ki” aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymazakşamki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldakiNot Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın son sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alıralkol/alkolü, hakikat/hakikati, helal/helalimiz, idrak/idrakimiz, kabul/kabulü, kontrol/kontrolü, protokol/protokole, saat/saate, sadakat/sadakati, santral/santraller-KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU Düzlük – YuvarlaklıkKural-1 Bir sözcükte, önceki hecede düz ünlü harf varsa, sonraki hecede de düz ünlü e, ı, i à a, e, ı, iKural-2 Önceki hecede yuvarlak ünlü harf varsa, sonraki hecede;ya dar-yuvarlak,ya da düz-geniş ünlü ö, u, ü à ya “a,e” ya da “u,ü”Önemli Not*Küçük ünlü uyumunda hece hece ilerlemek esastır.*Bir başa, bir sona bakılmaz.*Yani sözcüğün ilk ünlüsüyle son ünlüsü > u’dan sonra a, a’dan sonra ı > o’dan sonra a, a’dan sonra ı örneklerGelenek, eskimiş, izleyici, kayalık, umutsuz, üzüntü, sulak, köpek, anlaşmalı, bilek, çilek, ısırmak, ılıklaşmak, kayıkçı, seslenmek, yeşil; boyunduruk, börekçi, çocuk, güreşmek, ocakçı, odun, özlemek, sürmek, vurmak, yoklamak, yorgunluk, yumurta, yüreksizNot Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardıravuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmurNot Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmazaktör, alkol, bandrol, daktilo, kabul, doktor, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakurNot “-yor” eki küçük ünlü uyumunu “-ki” aitlik eki küçük ünlü uyumunu bozar.*Yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyarbugünkü, dünkü, öbürkü içinde bir hecenin, cümle içinde bir sözcük ya da sözcük grubunun diğerlerine göre daha baskılı, kuvvetli söylenmesine “vurgu” denir.*2-Sözcüklerde ve sözcük öbeklerinde bazı hecelerin, cümlenin bütününde de bazı sözcüklerin diğerlerine göre daha yüksek tonda seslendirilmesine “vurgu” VURGUSU*Sözcüğü oluşturan hecelerden birinin diğerlerine göre daha baskılı söylenmesine sözcük vurgusu Türkçe sözcüklerde vurgu genelde son çocuk, büyük, yakınNot Coğrafi isimlerde vurgu genelde ilk hecede Bazı zarflarda ve bağlaçlarda vurgu ilk sonra, şimdi, şöyle, ayrıca, belki, yahut, yalnızNot Pekiştirilmiş sözcüklerde ve ünlemlerde vurgu ilk yemyeşil, simsiyahaferin, maşallah, eyvahNot Olumsuzluk eki -ma / -me vurguyu kendinden önceki heceye “ki, de” bağlaçları ve “mi” soru eki vurguyu kendinden önceki sözcüklere mi?Okudun mu?Evimiz de….Kardeşim de…Çalışmadım kiGörmedi kiNot Sözcük ek aldıkça, vurgu son eke doğru

ses bilgisi kaçıncı sınıf konusu